Luật báo chí - Hành lang pháp lý: Góc nhìn từ thực tiễn hoạt động

Báo chí là phương tiện thông tin đại chúng thiết yếu đối với đời sống xã hội. Luật Báo chí năm 2016 đã tạo hành lang pháp lý cho các cơ quan báo chí hoạt động hiệu quả và phát triển. Quyền tự do báo chí, tự do ngôn luận trên báo chí của nhân dân được bảo đảm và phát huy trong khuôn khổ Hiến pháp và Luật định. Tuy nhiên, vẫn còn một số điểm tồn tại trong quá trình thực tiễn hoạt động cần sửa đổi toàn diện. Vì vậy, việc xem xét bổ sung nội dung của Luật Báo chí là quan trọng và cần thiết để báo chí Việt Nam có được môi trường phát triển phù hợp với xu thế hiện nay.

1. Nội dung Luật Báo chí và những thuận lợi trong quá trình thực hiện

Báo chí là phương tiện thông tin thiết yếu đối với đời sống xã hội; là cơ quan ngôn luận của Đảng, Nhà nước, tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức chính trị xã hội - nghề nghiệp, tổ chức xã hội, tổ chức xã hội - nghề nghiệp; là diễn đàn của Nhân dân. Theo Bộ Thông tin và Truyền thông, tính đến tháng 12/2022, cả nước có 127 cơ quan báo; 670 cơ quan tạp chí (có 327 tạp chí lý luận chính trị và khoa học, 72 tạp chí văn học nghệ thuật); 72 cơ quan đài phát thanh, truyền hình. Nhân sự hoạt động trong lĩnh vực báo chí có khoảng 41.000 người. Trên cơ sở vận dụng sâu sắc Nghị quyết Trung ương Đảng, các quan điểm chỉ đạo của Đảng, Nhà nước về tăng cường công tác quản lý báo chí, công tác quản lý nhà nước về báo chí bằng pháp luật báo chí được, thông tin trên báo chí thể hiện ngày một rõ hơn vai trò dẫn dắt, chủ động, kịp thời, đạt hiệu quả trong tuyên truyền về những vấn đề, sự kiện quan trọng của đất nước, góp phần tạo đồng thuận xã hội.

Tại Việt Nam, những quy định về hoạt động báo chí được xác định trong hiến pháp và các văn bản pháp luật khác. Hiến pháp nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 201, ghi rõ tại Điều 25: “Công dân có quyền tự do ngôn luận, tự do báo chí, tiếp cận thông tin, hội họp, lập hội, biểu tình. Việc thực hiện các quyền này do pháp luật quy định.” Luật Báo chí ngày 28 tháng 12 năm 1989 đã được sửa đổi, bổ sung một số điều theo Luật số 12/1999/QH10. Tiếp đó, Luật Báo chí số 103/2016/QH13 ngày 05 tháng 4 năm 2016 của Quốc hội, có hiệu lực kể từ ngày 01 tháng 01 năm 2017, được sửa đổi, bổ sung bởi: Luật số 35/2018/QH14 ngày 20 tháng 11 năm 2018 của Quốc hội sửa đổi, bổ sung một số điều của 37 luật có liên quan đến quy hoạch, có hiệu lực kể từ ngày 01 tháng 01 năm 2019. Bản tham luận này dựa vào Luật Báo chí số 27/VBHN-VPQH được Quốc hội ban hành ngày 10 tháng 12 năm 2018.

Luật Báo chí gồm 6 chương, 61 điều với những nội dung cơ bản quy định về quyền tự do báo chí, quyền tự do ngôn luận trên báo chí của công dân; tổ chức và hoạt động báo chí; quyền và nghĩa vụ của cơ quan, tổ chức, cá nhân tham gia và có liên quan đến hoạt động báo chí; quản lý nhà nước về báo chí và áp dụng đối với cơ quan, tổ chức, cá nhân tham gia và có liên quan đến hoạt động báo chí tại Việt Nam.

Luật Báo chí trong những năm qua tạo điều kiện cho báo chí phát triển mạnh mẽ về loại hình, về số lượng và chất lượng thông tin, phản ánh những thay đổi to lớn trong đời sống kinh tế xã hội, phù hợp với tình hình đất nước, thực tế xã hội của nước ta. Luật Báo chí cũng tạo ra hành lang pháp lý rộng rãi để báo chí vừa phát huy nội lực, góp phần xây dựng nền báo chí lành mạnh, tích cực, đáp ứng nhu cầu đổi mới và hội nhập với báo chí khu vực và thế giới.

Riêng tỉnh Thái Nguyên, hiện có 03 cơ quan báo chí của tỉnh (Báo Thái Nguyên, Đài PT-TH Thái Nguyên, Tạp chí Văn nghệ Thái Nguyên); 08 cơ quan báo chí đặt văn phòng đại diện, cơ quan thường trú tại tỉnh (Thông tấn xã Việt Nam, Báo Nhân Dân, Báo Nông nghiệp Việt Nam, Báo Giáo dục và Thời đại, Tạp chí điện tử Đồng hành Việt, Tạp chí Cơ khí Việt Nam, Tạp chí Việt Nam Hội nhập, Tạp chí Doanh nghiệp và Tiếp thị); 03 cơ quan báo chí Trung ương cử phóng viên thường trú độc lập trên địa bàn (Tạp chí Văn hóa Doanh nghiệp Việt Nam, Báo Dân tộc và Phát triển, Báo Xây dựng); 01 cơ quan báo chí đóng trên địa bàn Báo Quân khu I và một số cơ quan báo chí Trung ương có phóng viên chuyên trách hoặc thường xuyên hoạt động trên địa bàn (Báo Lao động, Báo Thanh tra, Báo Nhà Báo và Công luận, Báo Nông thôn ngày nay/Dân Việt, Báo Pháp luật Việt Nam, Báo Bảo vệ pháp luật, Báo Thanh niên, Báo VietNamNet, Báo Dân trí…). Ngoài ra, còn có Trung tâm Thông tin tỉnh và 09 trung tâm văn hóa, thể thao và truyền thông cấp huyện.

Theo báo cáo số 792/BC-STTTT Về tổng kết thực tiễn 05 năm thi hành Luật Báo chí năm 2016 trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên của Sở Thông tin và Truyền thông Thái Nguyên ngày 23 tháng 11 năm 2022, sau 5 năm thực hiện Luật các cơ quan, đơn vị nhận định nội dung của Luật Báo chí năm 2016 phù hợp với tình hình thực tế tại địa phương trong công tác quản lý và là hành lang pháp lý cho các cơ quan báo chí, cơ quan hoạt động có tính chất báo chí trên địa bàn hoạt động có hiệu quả về quyền tự do báo chí, tự do ngôn luận trong khuôn khổ được pháp luật cho phép. Luật báo chí cũng tạo điều kiện thuận lợi cho các nhà báo hoạt động đúng pháp luật, nâng cao vị thế về trách nhiệm xã hội, trách nhiệm công dân trong cung cấp thông tin.

Luật Báo chí năm 2016 được ban hành và quy định phù hợp với điều kiện thực tiễn phát triển của lĩnh vực báo chí, truyền thông. Từ các quy định của Luật đã giúp cho các cơ quan chỉ đạo, quản lý chủ động hơn trong việc thực hiện chức năng, nhiệm vụ trong công tác quản lý hoạt động báo chí; cơ quan chủ quản báo chí xác định rõ quyền hạn, trách nhiệm, vai trò của mình đối với cơ quan báo chí. Các cơ quan báo chí, nhà báo, phóng viên, những người hoạt động trong lĩnh vực báo chí có ý thức, trách nhiệm hơn trong việc thực hiện và chấp hành các quy định của Luật Báo chí.

2. Những tồn tại trong quá trình thực hiện Luật Báo chí

Luật thông qua thực tiễn hoạt động chí, bên cạnh những thuận lợi, thực tiễn hoạt động báo chí vẫn còn một số điểm tồn tại cần sửa đổi toàn diện nhằm đáp ứng yêu cầu phát triển báo chí trong giai đoạn tới:

Thứ nhất, Luật Báo chí quy định chưa rõ ràng giữa báo và tạp chí. Mục 2, Điều 2, Luật Báo chí quy định: “Hoạt động báo chí là hoạt động sáng tạo tác phẩm báo chí, sản phẩm báo chí, sản phẩm thông tin có tính chất báo chí; cung cấp thông tin và phản hồi thông tin cho báo chí; cải chính thông tin trên báo chí; xuất bản, in, phát hành báo in; truyền dẫn báo điện tử và truyền dẫn, phát sóng báo nói, báo hình.” Tuy nhiên, tại Chương I, Điều 3 Luật Báo chí - “Giải thích từ ngữ”, các quy định về báo in, tạp chí in, báo điện tử, tạp chí điện tử cần được đưa ra cụ thể hơn, để phân biệt rõ ràng tránh nhầm lẫn giữa các loại hình: báo in phiên bản điện tử; Tạp chí in phiên bản điện tử; Trang thông tin điện tử tổng hợp; Trang tin điện tử;..

Thứ hai, Luật Báo chí chưa có quy định về thông tin để thúc đẩy chuyển đổi số báo chí trong thời đại phát triển công nghệ 4.0.

Chiến lược chuyển đổi số báo chí Việt Nam có tác động mạnh mẽ tới toàn bộ hệ thống báo chí nước nhà, cả trên phương diện nghiệp vụ, quản lý nhà nước. (Nghị quyết 50 ngày 20/5/2021 về Chương trình hành động của Chính phủ thực hiện Nghị quyết Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XIII, một trong những nhiệm vụ chủ yếu Chính phủ giao Bộ Thông tin và Truyền thông thực hiện là chủ trì xây dựng Chiến lược chuyển đổi số báo chí đến năm 2025 và định hướng đến năm 2030; Quyết định 781/QĐ-BTTTT của Bộ Thông tin và Truyền thông về Ban hành kế hoạch hành động triển khai chiến lược chuyển số báo chí đến năm 2025, định hướng đến năm 2030 ngày 08 tháng 5 năm 2023..) Việc đưa nội dung chuyển đổi số báo chí vào Luật Báo chí sẽ góp phần hướng tới các nhiệm vụ, giải pháp trọng tâm phù hợp khi sử dụng thông tin trên nền tảng số để tiếp cận nhanh hơn tới độc giả theo cách thức “đa nền tảng”, trong đó có cả các nền tảng mạng xã hội như Facebook, Tik Tok; sử dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo (AI), Chat GPT…, để thay đổi phương thức vận hành, quản lý, áp dụng công nghệ trong quy trình sản xuất nội dung thông tin theo phương thức tích hợp.

Thứ ba, quy định về văn phòng đại diện, phóng viên thường trú trong Luật Báo chí còn bất cập: Tại Điều 22, Luật Báo chí quy định: “Phóng viên thường trú hoạt động độc lập phải có thẻ nhà báo được cấp tại cơ quan báo chí cử phóng viên thường trú và không bị kỷ luật từ hình thức khiển trách trở lên theo quy định của pháp luật về công chức, viên chức và pháp luật về lao động trong thời hạn 01 năm tính đến khi cử phóng viên thường trú. Hoạt động của văn phòng đại diện, phóng viên thường trú phải phù hợp với tôn chỉ, mục đích của cơ quan báo chí; đúng nhiệm vụ, quyền hạn, trách nhiệm do cơ quan báo chí giao và tuân thủ quy định của pháp luật về báo chí và quy định khác của pháp luật có liên quan.” Tuy nhiên, Luật Báo chí chưa có quy định giới hạn số lượng văn phòng đại diện của một cơ quan báo chí đủ điều kiện thành lập văn phòng đại diện, số lượng phóng viên thường trú hoặc quy mô cơ quan báo chí được thành lập văn phòng đại diện.

Tại khoản 3, khoản 5 Điều 22 quy định: cơ quan báo chí có nhu cầu đặt văn phòng đại diện, cử phóng viên thường trú đến hoạt động tại tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương chỉ cần gửi một bộ hồ sơ để “thông báo” (dù địa phương chấp thuận hay không được chấp thuận thì vẫn hoạt động thì các cơ quan báo chí vẫn cấp Giấy giới thiệu cho phóng viên, cộng tác viên hoạt động). Việc này gây khó khăn cho các cơ quan quản lý nhà nước ở địa phương trong công tác quản lý.

Thứ tư, quy định về tiêu chuẩn của người đứng đầu cơ quan báo chí. Tại Mục 3, Điều 23 Luật Báo chí: Người đứng đầu cơ quan báo chí, cần xem xét bổ sung việc Luật Báo chí không giới hạn độ tuổi giữ chức vụ người đứng đầu cơ quan báo chí chưa phù hợp; bằng đại học trở lên vẫn còn chung chung. Cần ghi rõ hơn về bằng đại học và trình độ lý luận chính trị (Chẳng hạn ghi rõ là: “Có bằng tốt nghiệp chuyên môn đại học trở lên và có bằng cao cấp về trình độ về lý luận chính trị.”) Đồng thời, cần lưu ý bổ sung nội dung về những điều kiện về độ tuổi, tình trạng sức khỏe của người đứng đầu cơ quan báo chí trong điều hành mọi hoạt động của cơ quan báo chí.

Có tình trạng một số nhà báo cùng một cơ quan báo chí nhưng lại thông báo hoạt động phóng viên thường trú tại nhiều tỉnh, thành phố lân cận gây khó khăn cho các địa phương trong công tác quản lý. Một số trường hợp báo, tạp chí lợi dụng danh nghĩa liên kết trong hoạt động báo chí thường xuyên gửi văn bản đề nghị các cơ quan, đơn vị, địa phương hợp tác thông tin, tuyên truyền và yêu cầu hỗ trợ kinh phí, bố trí cho phóng viên ăn, ở, đi lại tác nghiệp… hoặc có những yêu cầu khác gây khó khăn, bức xúc cho các cơ quan, đơn vị, địa phương. Một số cơ quan, đơn vị, địa phương chưa nắm rõ các quy định của Luật Báo chí 2016, nhất là quy định về việc phát ngôn nên ứng xử với phóng viên chưa phù hợp; còn có tình trạng né tránh, không cung cấp thông tin.

Bên cạnh đó, những quy định khác trong Luật Báo chí về nội dung thông tin báo chí: việc cơ quan báo chí chỉnh sửa, gỡ bài trên báo chí, đặc biệt là trên báo điện tử sau khi đăng tải, nếu bị phát hiện sẽ bị xử phạt ra sao và ở mức độ như thế nào; quy định về hoạt động tác nghiệp báo chí, quy định về đội ngũ phóng viên cũng chưa có cụ thể về quyền và nghĩa vụ của phóng viên (trường hợp với những người chỉ có thẻ phóng viên, chưa có thẻ nhà báo),…

Trên đây là một số những vấn đề đang còn bất cập trong quá trình thực thi Luật Báo chí. Hệ thống pháp luật về báo chí dù đã từng bước hoàn thiện nhưng ít nhiều chưa đáp ứng được yêu cầu của thực tiễn công tác quản lý, thực tiễn phát triển của hoạt động thông tin báo chí trong tình hình mới. Hơn nữa, ở một số cơ quan báo chí còn chưa coi trọng việc bồi dưỡng kiến thức pháp luật cho cán bộ lãnh đạo, nhà báo, phóng viên, dẫn đến khó khăn trong đề xuất xử lý và giải quyết công việc.

3. Một số đề xuất, khuyến nghị

Xuất phát từ thực tiễn quản lý, đào tạo - nghiên cứu và hoạt động báo chí, chúng tôi mạnh dạn đưa ra một số khuyến nghị, đề xuất để nhằm góp phần tăng cường công tác quản lý nhà nước đối với hoạt động báo chí; giúp các cơ quan chủ quản xây dựng và thi hành pháp luật, cơ quan quản lý nhà nước về báo chí, các cơ quan báo chí và người làm báo cùng hệ thống đào tạo báo chí hiện nay có những điều chỉnh cho phù hợp.

Thứ nhất, Bộ Thông tin và Truyền thông sớm tham mưu sửa đổi bổ sung các quy định của Luật Báo chí năm 2016 còn tồn tại trong quá trình hoạt động cho phù hợp với thực tiễn hiện nay.

Thứ hai, tăng cường quản lý, công khai tôn chỉ, mục đích hoạt động của các cơ quan báo chí. Tăng cường thực hiện công tác quy hoạch, bổ nhiệm, miễn nhiệm, khen thưởng, kỹ luật cán bộ lãnh đạo cơ quan báo chí đảm bảo đầy đủ các điều kiện, đúng và thống nhất về quy trình, quy định của Luật Báo chí và quy định của Đảng. Các sở, ban, ngành, địa phương cần chủ động phản hồi thông tin với cơ quan báo chí khi có căn cứ cho rằng, báo chí thông tin sai sự thật, xuyên tạc, vu khống, hoặc gây hiểu lầm làm ảnh hưởng đến uy tín, danh dự, nhân phẩm của mình, đồng thời gửi đến cơ quan quản lý nhà nước về báo chí.

Thứ ba, xem xét quy định cụ thể hơn về điều kiện, tiêu chuẩn, đối tượng cơ quan báo chí được thành lập văn phòng đại diện, phóng viên thường trú; Quy định chặt chẽ hơn, chi tiết hơn việc quản lý đối với trường hợp các cơ quan báo chí không có văn phòng đại diện, phóng viên thường trú tại tỉnh nhưng có cử các phóng viên, cộng tác viên tác nghiệp thường xuyên tại tỉnh, không thông báo cho cơ quan quản lý nhà nước về báo chí tại địa phương.

Thứ tư, hệ thống cơ sở dữ liệu quản lý việc cấp, đổi, thu hồi thẻ nhà báo Bộ Thông tin và Truyền thông cho phép các địa phương trong việc khai thác, kiểm tra, xác thực; cần xây dựng quy định thống nhất về việc sử dụng Giấy giới thiệu (như: nội dung, thời gian, phạm vi, giá trị sử dụng…) của các cơ quan báo chí, phóng viên chưa được cấp thẻ.

Thứ năm, cần quy định rõ và chi tiết về số lượng các ấn phẩm phụ của một cơ quan báo chí. Hiện nay, thực tế không ít cơ quan báo chí lợi dụng xuất bản ấn phẩm phụ với nội dung ra rời tôn chỉ mục đích của tờ báo chính, chủ yếu chú trọng vào việc đăng tải các tin, bài viết giật gân, câu khách để thu hút quảng cáo, câu view…

Thay lời kết

Luật Báo chí đã đi vào thực tiễn đời sống xã hội và thực tiễn hoạt động báo chí. Hoạt động báo chí luôn gắn liền với những quy định của pháp luật. Hiểu biết và nắm chắc luật pháp sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho nhà báo/phóng viên trong hoạt động thực tiễn về công tác thông tin đạt hiệu quả cao. Luật Báo chí và các văn bản hướng dẫn thi hành Luật nếu được hoàn thiện gắn chặt với thực tiễn sẽ có vai trò quan trọng trong việc tạo lập hành lang pháp lý để hoạt động báo chí phát triển vượt bậc, quyền tự do báo chí, tự do ngôn luận trên báo chí của nhân dân được bảo đảm và phát huy trong khuôn khổ Hiến pháp và luật định. Báo chí không chỉ thực hiện pháp luật, mà còn phát hiện, bổ sung, chỉnh sửa cũng như xây dựng Luật cho phù hợp với thực tiễn và yêu cầu của đất nước. Luật Báo chí phù hợp với thực tiễn sẽ tạo điều kiện tốt nhất cho các nhà báo hoạt động đúng pháp luật, nâng cao vị thế và trách nhiệm xã hội, trách nhiệm công dân./.