Dung hòa giữa phương thức tác nghiệp cũ và mới tại các cơ quan báo chí vừa và nhỏ trước nhu cầu chuyển đổi số báo chí

Trong số hơn 800 cơ quan báo chí tại Việt Nam hiện nay, có tới 90% được tính là các cơ quan báo chí vừa và nhỏ. Các báo có quá trình hình thành và phát triển với những đặc thù nhất định về cơ sở vật chất là tổ chức bộ máy nhân sự đan xen giữa cũ và mới, giữa tư duy làm báo cũ và cách thức làm báo theo công nghệ mới, giữa đội ngũ nhà báo kỳ cựu, có tuổi và những phóng viên trẻ v.v… Làm thế nào để dung hoà giữa phương thức tác nghiệp cũ và mới tại các cơ quan báo chí vừa và nhỏ trước nhu cầu chuyển đổi số hiện nay là vấn đề mà nhiều cơ quan báo chí đang phải đối mặt.

Từ khóa (Keywords): chuyển đổi số báo chí, phương thức tác nghiệp, toà soạn nhỏ và vừa.

1. Đặt vấn đề:

Theo cách thức tổ chức mô hình toà soạn, nhất là với các cơ quan báo chí nhỏ và vừa ở Việt Nam, một toà soạn thường được chia làm nhiều phòng, ban, đứng đầu là Ban Giám đốc/Ban Biên tập hoặc Hội đồng biên tập. Các phóng viên, nhà báo cũng được đào tạo theo hướng chuyên sâu về một lĩnh vực như biên tập viên, phóng viên viết, phóng viên ảnh, quay phim, kỹ thuật viên v.v... Các toà soạn lại tiếp tục phân chia phóng viên theo dõi chuyên sâu về từng lĩnh vực như phóng viên theo dõi mảng kinh tế, phóng viên theo dõi mảng văn hoá, phóng viên theo dõi mảng nông nghiệp… Tuy nhiên, chuyển đổi số đã khiến cho mô hình tổ chức toà soạn ở nhiều cơ quan báo chí thay đổi. Người ta đã nói nhiều đến Toà soạn hội tụ, báo chí đa phương tiện và một phóng viên “đa di – năng”. Sự chuyển đổi từ phương thức tác nghiệp cũ sang phương thức tác nghiệp mới đáp ứng yêu cầu chuyển đổi số đã khiến cho nhiều Toà soạn nhanh chóng bắt kịp sự đổi mới của báo chí nhưng cũng khiến cho nhiều nhà báo bị tụt lại phía sau.

2. Những cơ hội và thách thức đối với các cơ quan báo chí khi chuyển đổi số

Trên thế giới, chuyển đổi số bắt đầu được nhắc đến nhiều vào khoảng năm 2015, phổ biến từ năm 2017. Ở Việt Nam, chuyển đổi số bắt đầu được nhắc đến nhiều vào khoảng năm 2018. Chuyển đổi số là bước phát triển tiếp theo của tin học hoá, có được nhờ sự tiến bộ vượt bậc của những công nghệ mới mang tính đột phá, nhất là công nghệ số.

Có thể thấy, chuyển đổi số là quá trình thay đổi tổng thể, toàn diện của cá nhân, tổ chức về cách sống, cách làm việc và phương thức sản xuất dựa trên các công nghệ số. “Chuyển đổi số là chuyển đổi mô hình hoạt động dựa trên công nghệ số, dữ liệu số. Khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo là tạo ra giá trị mới dựa trên các đột phá về nghiên cứu khoa học và ứng dụng công nghệ”[1].

So với các lĩnh vực khác, chuyển đổi số trong lĩnh vực báo chí được đánh giá là chậm hơn. Bên cạnh những lợi ích nhìn thấy ngay của quá trình chuyển đổi số báo chí, các cơ quan báo chí đều đứng trước những khó khăn, thách thức về kinh phí đầu tư, nhân lực thực hiện khi bắt tay triển khai công việc này.

Theo PGS.TS Vũ Văn Hà, Đại học Đại Nam: “Chuyển đổi số trong lĩnh vực báo chí, truyền thông trước hết chính là việc sử dụng các công cụ, giải pháp công nghệ số để đổi mới mô hình, cách thức tác nghiệp, sản xuất và phân phối nội dung theo hướng tối ưu hóa mô hình tổ chức hoạt động của các cơ quan báo chí, truyền thông . Đây chính là hoạt động ứng dụng công nghệ số để làm mới quy trình truyền thống trong sáng tạo và phân phối cũng như hưởng thụ các sản phẩm và dịch vụ báo chí, truyền thông”. [2]

Chuyển đổi số là việc triển khai một loạt những thay đổi về công nghệ và con người để tái cấu trúc cách thức hoạt động báo chí, truyền thông, từ đó tạo ra những cơ hội và giá trị mới trong hoạt động kinh doanh báo chí, truyền thông. Yêu cầu này tưởng là đơn giản và tất yếu nhưng thực tế là một cuộc đấu tranh dữ dội trong nội tại các cơ quan báo chí, giữa nhu cầu phát triển và thực tế nội tại của các cơ quan báo chí.

Thống kê của Bộ Thông tin và Truyền thông cho biết, tính tới ngày 30/11/2021, cả nước có 816 cơ quan báo chí, trong đó có 557 báo và tạp chí in; 114 báo thực hiện cả 2 loại hình in và điện tử; 29 báo và tạp chí điện tử; 16 tạp chí thực hiện cả 2 loại hình in và điện tử, 72 cơ quan có giấy phép hoạt động phát thanh, truyền hình với khoảng 40 nghìn người công tác tại các cơ quan báo chí, 17.161 người được cấp thẻ nhà báo[3].

Trong số gần 40 nghìn người hoạt động báo chí ở nước ta hiện nay, có một thực tế là, phần lớn trong số đó được đào tạo từ nhiều nguồn khác nhau, ở nhiều độ tuổi khác nhau. Liệu việc chuyển đổi số ở các Toà soạn có xuất phát từ nhu cầu hoặc mong mỏi của những người đang hoạt động báo chí hay không?

Theo nhận định của Bộ Thông tin và Truyền thông, khó khăn lớn nhất của chuyển đổi số là thay đổi thói quen. Thách thức lớn nhất của chuyển đổi số là có nhận thức đúng. “Chuyển đổi số là quá trình thay đổi tổng thể và toàn diện. Với một tổ chức, là sự thay đổi, nên trước tiên đó là việc của lãnh đạo, của người đứng đầu, vì nếu không thì không ai dám làm và có thể làm. Vì là tổng thể và toàn diện nên đó là việc của tất cả mọi thành viên trong tổ chức”[4]. Điều này là thực tế đúng đang diễn ra ở các cơ quan báo chí.

Các cơ quan báo chí đều sớm hiểu rằng, chuyển đổi số trong lĩnh vực báo chí không chỉ giúp tăng năng suất, giảm chi phí mà còn mở ra không gian phát triển mới, tạo ra các giá trị mới ngoài các giá trị truyền thống vốn có. Tuy nhiên, với đại bộ phận nhà báo vốn được đào tạo tác nghiệp với công cụ chủ yếu là máy quay/máy ghi âm/máy ảnh hoặc quyển sổ và cây bút, việc phải thích nghi để trở thành một nhà báo công nghệ, tác nghiệp trên môi trường mạng với nhiều kỹ năng cùng một lúc là cả một cản trở lớn và không phải ai cũng có thể nhanh chóng thích nghi và mong muốn. Do vậy, nhu cầu chuyển đổi số ở các toà soạn phải bắt đầu từ người lãnh đạo. Từ yêu cầu của lãnh đạo, cả bộ máy phải vận hành theo.

Thực tế quá trình chuyển đổi số ở nhiều toà soạn trong thời gian qua cho thấy, phần lớn các nhà báo đã quen với phương thức tác nghiệp cũ không mấy mặn mà và không theo kịp các yêu cầu mà quá trình chuyển đổi số đặt ra. Trong khi đó, phần lớn các nhà báo trong số này lại đang giữ các vị trí chủ chốt tại các toà soạn. Bởi vậy, giải pháp mà các toà soạn thường phải áp dụng là thống nhất về mặt nhận thức trong toàn toà soạn về tầm quan trọng của chuyển đổi số, đặc biệt là đối với đội ngũ cán bộ chủ chốt. Còn lại, việc triển khai thực tế các công việc phụ vụ quá trình chuyển đổi số sẽ giao cho một bộ phận riêng, thường là những người trẻ, được đào tạo và đào tạo lại về công nghệ số.

Một khó khăn khác mà các toà soạn cũng phải đối mặt khi tiến hành chuyển đối số là kinh phí triển khai thực hiện. Ngoài các cơ quan báo chí lớn như Đài Truyền hình Việt Nam, Đài Tiếng nói Việt Nam, Báo Nhân dân, Tạp chí Đảng Cộng sản…., phần lớn các cơ quan báo chí thuộc cấp Bộ hiện nay là các đơn vị sự nghiệp, sự nghiệp tự hoạch toán kinh doanh, không có đủ kinh phí cho việc thường xuyên đổi mới hệ thống máy móc, cập nhật công nghệ đáp ứng yêu cầu chuyển đổi số. Nếu tiến hành một cách đơn lẻ và không có kế hoạch, các cơ quan báo chí sẽ liên tục phải đối mặt với tình trạng vừa trang bị xong, hệ thống máy móc thiết bị lại đã bị lạc hậu do công nghệ thay đổi quá nhanh.

Để giải quyết vấn đề này, tại Diễn đàn “Chuyển đổi số để phục vụ bạn đọc tốt hơn” do Hội Nhà báo Việt Nam và Bảo tàng Báo chí Việt Nam phối hợp tổ chức đầu tháng 4/2022, Thứ trưởng Bộ Thông tin và Truyền thông Phạm Anh Tuấn cho biết, sẽ có một chiến lược chuyển đổi số riêng cho báo chí. Chiến lược chuyển đổi số báo chí đến năm 2025, định hướng đến năm 2030 sẽ giải quyết các bài toán khó cho các cơ quan báo chí. Trong khi chờ đợi Chiến lược được phê duyệt, Bộ Thông tin và Truyền thông đã quyết định trong năm 2022 dự kiến sẽ đào tạo 10.000 công chức, viên chức số, trong đó riêng khối báo chí chiếm gần 1 nửa, khoảng từ 3.000-5.000 người.[5]

Mặc dù có sự chuẩn bị kỹ lưỡng như vậy, nhưng theo tính toán của Bộ Thông tin và Truyền thông, quá trình chuyển đổi số báo chí đòi hỏi một lượng kinh phí rất lớn, đặc biệt ở công đoạn chuyển đổi số mảng sản xuất, quản lý và lưu trữ nội dung. Trong chương trình chuyển đổi số của Bộ Thông tin và Truyền thông xây dựng, đã có định hướng cụ thể những vấn đề liên quan nền tảng cho quản lý sản xuất, lưu trữ nội dung. Khi chiến lược chuyển đổi số báo chí được phê duyệt, Bộ Thông tin và Truyền thông sẽ đầu tư xây dựng những nền tảng chuyển đổi số lớn dùng chung, đặc biệt là đầu tư nền tảng lớn cho 6 cơ quan báo chí chủ lực. Đối với các cơ quan báo chí vừa và nhỏ, Bộ Thông tin và Truyền thông định hướng để các đơn vị này kết nối vào các nền tảng do nhà nước đầu tư cho các cơ quan báo chí chủ lực, bên cạnh đó, sẽ xây dựng các nền tảng cho các cơ quan báo chí vừa và nhỏ để các đơn vị chủ động triển khai, kết nối.

Vấn đề đặt ra là, ngay cả khi Chiến lược chuyển đổi số cho các cơ quan báo chí ở Việt Nam được phê duyệt, các cơ quan báo chí nhỏ và vừa ở Việt Nam có mặn mà và kiên trì chuyển đổi số hay không? Thực tế cho thấy, việc bắt buộc các báo nhỏ và vừa chuyển đổi số là không khả thi nếu như các báo không thấy chuyển đối số là nhu cầu tự thân, có yếu tố sống còn tới sự tồn tại và phát triển của toà soạn.

Thời gian vừa qua, nhiều báo vừa và nhỏ nhanh chóng lên kế hoạch bắt tay vào chuyển đổi số với kỳ vọng đạt được những bước tiến vượt bậc trong việc phát triển hệ thống báo chí đa phương tiện, nhanh chóng khẳng định thứ hạng trên hệ thống báo chí Việt Nam và tăng doanh thu, nhưng không lâu sau đó, các báo này đã không đủ kiên trì tiếp tục đầu tư phát triển báo chí đa phương tiện do không đủ nhân lực, kinh phí và do nguồn thu tăng lên không đáng kể cho với kinh phí bỏ ra.

Đây là một thực tế có thực và theo ông Lê Quốc Minh, Ủy viên Trung ương Đảng, Phó Trưởng Ban Tuyên giáo Trung ương, Chủ tịch Hội Nhà báo Việt Nam, Tổng Biên tập Báo Nhân Dân nhận định, trên thực tế, “Nhiều cơ quan báo chí chưa hiểu rõ thế nào là chuyển đổi số. Nhiều cơ quan cho rằng đầu tư về trang thiết bị, phần mềm, công nghệ là đã đi trên con đường chuyển đổi số, nhưng thực ra không phải vậy. Chuyển đổi số không nằm ở vấn đề công nghệ mà ở con người và tư duy, không phải là số hóa các nội dung đưa lên nền tảng số mà phải tạo ra cả một quy trình sản xuất mới mẻ, tạo ra những thông tin mới mẻ, thậm chí có cả văn hóa tòa soạn phù hợp trong chuyển đổi số”[6].

Ngược lại, nhiều báo lại không mặn mà gì với việc chuyển đổi số và cho rằng việc này không cấp bách, mặc khác, cũng chưa biết phải bắt đầu từ đâu. Tại Diễn đàn “Chuyển đổi số để phục vụ bạn đọc tốt hơn” tổ chức tháng 4/2022, Thứ trưởng Bộ Thông tin và Truyền thông Phạm Anh Tuấn cho biết, quá trình chuyển đổi số của báo chí đang chậm hơn xu thế chung do “Hiện nay, quá trình chuyển đổi số báo chí còn gặp rất nhiều khó khăn. Bên cạnh những lãnh đạo cơ quan báo chí có kiến thức, hiểu biết về công nghệ, dễ dàng chuyển đổi số, thì nhiều cơ quan báo chí từ lãnh đạo đến phóng viên đều thiếu kiến thức về công nghệ, không biết nên làm từ đâu, định hướng thế nào”[7]. Đó là một thực tế có thực đối với các cơ quan báo chí vừa và nhỏ ở nước ta.

Vậy giải pháp nào là tối ưu cho quá trình chuyển đổi số ở các cơ quan báo chí vừa và nhỏ khi các toà soạn ở cấp độ này chiếm tới 90% số lượng các báo đang hoạt động ở nước ta. Câu trả lời vẫn là phải dung hoà giữa phương thức tác nghiệp cũ và mới trong quá trình chuyển đổi số. Trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp lần thứ 4, công nghệ số không phải là vấn đề quan trọng nhất, mà là sự vào cuộc của cả hệ thống chính trị, hành động đồng bộ ở các cấp và sự tham gia của toàn dân mới là yếu tố đảm bảo sự thành công của chuyển đổi số. Tương tự như vậy, đối với sự chuyển đổi số báo chí, sự thống nhất về mặt nhận thức từ lãnh đạo tới phóng viên, sự vào cuộc và kiên trì theo đuổi con đường chuyển đổi số của cả toà soạn mới là giải pháp đem lại thành công. Một toà soạn không thể ngay lập tức bỏ hết cơ sở vật chất cũ để đầu tư toàn bộ máy móc thiết bị mới đáp ứng yêu cầu chuyển đổi số. Một toà soạn cũng không thể yêu cầu tất cả cán bộ, phóng viên cũ nghỉ việc hoặc chuyển công tác do không làm được báo đa phương tiện, không biết dùng công nghệ hiện đại để kết nối với độc giả. Nhưng một toà soạn cũng không thể không đổi mới. Bởi vậy, trong bối cảnh báo chí ở nước ta hiện nay, để các toà soạn nhỏ và vừa có thể đổi mới và tham gia sâu vào quá trình chuyển đổi số, cần có bệ đỡ về đầu tư công nghệ, đào tạo nhân lực của Nhà nước và các cơ quan chức năng.

3. Kết luận

Chuyển đổi số là xu hướng phát triển tất yếu của báo chí nước ta hiện nay. Chuyển đổi số là câu chuyện chung của tất cả các cơ quan báo chí, không phân biệt báo lớn hay báo vừa và nhỏ. Những đột phá về công nghệ số đang được kỳ vọng sẽ làm thay đổi diện mạo nền báo chí nước ta với nhiều cơ hội, nhiều thành tựu hơn bất cứ một giai đoạn phát triển nào. Tuy nhiên, ngay khi bắt tay vào công cuộc chuyển đối số, các báo đã và đang phải đối mặt với nhiều khó khăn, thách thức cả về nhận thức, công nghệ, kinh phí và nguồn nhân lực. Điều này đòi hỏi Chiến lược chuyển đổi số báo chí đến năm 2025, định hướng đến năm 2030 phải đưa ra được bài toán cụ thể, vừa định hướng, hỗ trợ, vừa gỡ vướng cho các cơ quan báo chí trong quá trình thực hiện một nhiệm vụ vừa hấp dẫn, vừa khó khăn này.