Đào tạo nhân lực cho chuyển đổi số báo chí

1. Chuyển đổi số báo chí và một vài thách thức

Chuyển đổi số (digital transformation) với đặc trưng ứng dụng công nghệ số hóa, Internet và các thành tựu vượt trội của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 như dữ liệu lớn (Big Data), điện toán đám mây (Cloud Computing), internet vạn vật (IoT), trí tuệ nhân tạo (AI) đang tác động mạnh mẽ vào tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội, trong đó có báo chí truyền thông. Không đơn giản chỉ là số hóa và nâng cấp mức độ ứng dụng công nghệ thông tin vào hoạt động, chuyển đổi số tạo nên sự thay đổi toàn diện hoạt động báo chí, từ mô hình toà soạn, tổ chức bộ máy, quy trình sản xuất, hướng phát triển nội dung, tác nghiệp của nhà báo, tiếp thị công chúng, văn hóa tòa soạn, đến hoạt động lãnh đạo, quản lý báo chí…

Chuyển đổi số đã và đang tạo nên một diện mạo mới mẻ cho báo chí, với sự xuất hiện của các thuật ngữ mới, và đi cùng đó là những mô hình hoạt động mới:

- Tòa soạn hội tụ

- Tòa soạn số

- Toà soạn “lai ghép”

- Báo chí hội tụ

- Báo chí đa nền tảng

- Báo chí đa phương tiện

- Báo chí mạng xã hội

- Báo chí di động

- Báo chí sáng tạo

- Báo chí trí tuệ nhân tạo (AI)…

Tại Việt Nam, Đảng, Nhà nước rất quan tâm đến chuyển đổi số nói chung và chuyển đổi số trong lĩnh vực báo chí nói riêng. Mới đây, Dự thảo Quyết định của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Quy hoạch phát triển mạng lưới cơ sở báo chí, phát thanh, truyền hình, thông tin điện tử, cơ sở xuất bản thời kỳ 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2050 xác định, 100% cơ quan báo chí thực hiện chuyển đổi số, đổi mới toàn diện hoạt động, vận hành mô hình tòa soạn hội tụ, đa phương tiện phù hợp với sự phát triển của khoa học, công nghệ tiên tiến trên thế giới.

Để chuyển đổi số thành công, các cơ quan báo chí phải hội đủ 3 điều kiện cơ bản: 1. Công nghệ, 2. Vốn đầu tư, 3. Con người. Công nghệ chuyển đổi số là công nghệ tiên tiến, với mức chi phí không hề rẻ, là thách thức lớn đối với các cơ quan báo chí. Ở góc độ quản lý Nhà nước về báo chí, Bộ Thông tin và Truyền thông đã dự thảo phương án hỗ trợ các cơ quan báo chí chuyển đổi số, với 3 nền tảng công nghệ cơ bản:

- Nền tảng quản lý tòa soạn điện tử, cho phép xây dựng tòa soạn hội tụ công nghệ. Nền tảng này sẽ giúp đưa toàn bộ nghiệp vụ báo chí lên môi trường số.

- Nền tảng phân tích thông tin dư luận trên mạng xã hội, giúp cơ quan báo chí nắm bắt kịp thời xu hướng thông tin, dư luận xã hội.

- Nền tảng phòng chống tấn công và ứng cứu khẩn cấp cho hệ thống thông tin của các cơ quan báo chí, nhằm tạo lá chắn bảo vệ các cơ quan báo chí trong hoạt động trên môi trường số.

Về kinh tế, để giúp báo chí tháo gỡ phần nào khó khăn, nhiều chuyên gia đề xuất vai trò của Nhà nước “như khách hàng lớn nhất” của báo chí, có cơ chế mua, tiêu dùng, đặt hàng thông tin báo chí; “cho phép báo chí hoạt động như một doanh nghiệp truyền thông”, hỗ trợ vốn vay không lãi suất; gợi mở hướng phát triển kinh tế báo chí số…

Nhưng bên cạnh công nghệ và nguồn vốn, là nguồn lực con người, với trước hết là tư duy chuyển đổi số và năng lực sáng tạo thích ứng. “Chuyển đổi số không phải là chuyện đầu tư lớn và tốn kém cho các hệ thống công nghệ mà quan trọng nhất là thay đổi về tư duy: từ người lãnh đạo cao nhất cho đến những quản lý cấp trung và xuống đến từng cán bộ, nhân viên”[1].

Có một thực tế là, một bộ phận lãnh đạo, quản lý cơ quan báo chí chưa có tư duy chuyển đổi số. Hoặc là họ chưa nhận thức đầy đủ về lợi ích và tầm quan trọng của chuyển đổi số trong lĩnh vực báo chí, nhất là đối với những tổng biên tập có tuổi đời cao, ngại thay đổi, trọng kinh nghiệm. Hoặc là họ chưa thông hiểu bản chất của câu chuyện chuyển đổi số, chưa quyết tâm. Hoặc là gặp lúng túng trong việc triển khai. Bởi vì chuyển đổi số là một cuộc cách mạng, mà muốn làm cách mạng thành công, phải có tri thức, có chiến lược, có công nghệ, có nhân lực…

Đối với đội ngũ cán bộ phóng viên, chuyển đổi số thách thức nhà báo phải am tường công nghệ, kỹ thuật và thực sự giàu sáng tạo. Tuy nhiên, trình độ, năng lực của đội ngũ cán bộ, phóng viên Việt Nam còn nhiều hạn chế. Nói cách khác, nhân lực chuyển đổi số của hầu hết cơ quan báo chí Việt Nam chưa mạnh. Bởi kỹ thuật công nghệ và kỹ năng tác nghiệp cho báo chí chuyển đổi số chủ yếu được du nhập, tiếp biến từ nước ngoài, trong khi đó, không phải cơ quan báo chí nào cũng có điều kiện tổ chức các lớp đào tạo công nghệ cho cán bộ phóng viên. Riêng cá nhân nhà báo, không phải nhà báo nào cũng tự học, tự mày mò, tự rút kinh nghiệm mà thành. Quá trình tự học diễn ra không đồng đều trong đội ngũ nhà báo, tạo thành điểm nghẽn.

Chuyển đổi số thách thức nhà báo phải làm được nhiều điều khác biệt. Công nghệ chỉ là đòn bẩy, còn làm thế nào để tạo được dấu ấn, để mỗi tờ báo mang bản sắc riêng, không bị hoà lẫn trong dàn đồng ca thông tin xuôi chiều, mới là bản chất. Để báo chí chuyển đổi số thực sự, nhà báo phải có kỹ thuật tác nghiệp hiện đại, từ kỹ năng khai thác thông tin số, kỹ năng kiểm chứng thông tin, kỹ năng sáng tạo và tổ chức sản phẩm báo chí đa phương tiện, đến kỹ thuật lập trình, biết hợp tác liên ngành… Tuy nhiên, với hầu hết nhà báo Việt Nam vốn đang quen với cách làm báo truyền thống, độ nhanh nhạy nắm bắt cái mới hạn chế, sức ì lớn, thì đây là bài toán không dễ tìm lời giải.

2. Giải pháp đào tạo nhân lực cho chuyển đổi số báo chí

Cho đến nay, công tác tuyên truyền chuyển đổi số đã đạt được những thành quả nhất định, làm chuyển biến nhận thức của lãnh đạo, quản lý và nhà báo. Tuy nhiên, đào tạo nguồn nhân lực cho chuyển đổi số gần như vẫn dậm chân tại chỗ.

Để có nguồn nhân lực tốt, cần đến vai trò hợp đồng tác chiến của cơ quan quản lý nhà nước về báo chí, cơ quan chủ quản, cơ sở đào tạo báo chí, lãnh đạo các cơ quan báo chí.

Bộ Thông tin và Truyền thông đã trình Chiến lược chuyển đổi số báo chí đến năm 2025 và định hướng đến năm 2030 để Văn phòng Chính phủ đã lấy ý kiến của một số cơ quan, đơn vị trước khi báo cáo Thủ tướng Chính phủ. Theo đó, trong năm 2022, Bộ dự kiến sẽ đào tạo 10.000 công chức, viên chức số, trong đó khối báo chí chiếm khoảng 3.000- 5.000 người.

Chiến lược chưa chỉ rõ đối tượng nhà báo được đào tạo, và nội dung đào tạo. Tuy nhiên, căn cứ yêu cầu thực tiễn, cần tập trung đào tạo nguồn nhân lực với những nội dung sau đây:

Như vậy, việc chuyển đổi số của một tòa soạn báo chí yêu cầu cơ quan báo chí và nhà báo phải làm rất nhiều việc. Dựa trên các bảng nội dung đào tạo sơ lược trên, các cơ quan báo chí cần phải chia thành ít nhất 3 khu vực nhân sự phải chuyển đổi, với các kiến thức, kỹ năng chuyên biệt.

Tuy vậy, thách thức với cơ quan quản lý Nhà nước về báo chí - với tư cách là nhạc trưởng chỉ huy dàn nhạc chuyển đổi số, cũng như với các cơ sở đào tạo báo chí, là không hề nhỏ. Bởi suy cho cùng, nguồn nhân lực tham gia đào tạo báo chí chuyển đổi số ở Việt Nam, tính đến thời điểm hiện nay, cũng vẫn hạn hẹp, cả về số lượng lẫn chất lượng. Trong khi đó, nếu báo chí không mạnh mẽ tiếp cận công nghệ và đổi mới sáng tạo, tạo được một bản lĩnh, một bản sắc truyền thông chính thống và tin cậy, thì các loại hình truyền thông khác, nhất là truyền thông có tính chất tương đồng lớn - truyền thông trên Internet, truyền thông mạng xã hội, sẽ có thể lấn lướt, thậm chí là đè bẹp báo chí. Thị trường công chúng báo chí truyền thống sẽ bị chia nhỏ vụn. Báo chí sẽ mất thị phần độc giả, và hiển nhiên, miếng bánh lợi nhuận, doanh thu sẽ bị giành giật, bị sụt giảm.

Cần phải lưu ý rằng, việc chuyển đổi số là sự nghiệp chung của cả hệ thống báo chí, từ cơ quan lãnh đạo, quản lý, đến cơ sở đào tạo, cơ quan chủ quản, và đến cả các cơ quan báo chí. Thực tế đó đòi hỏi các cơ quan phải có những cái bắt tay liên kết thật chặt, để tạo nên chiến lược chuyển đổi số báo chí ở tầm vĩ mô và vi mô.

Một số cơ quan báo chí lớn đang loay hoay với đề án chuyển đổi số. Thách thức đặt ra với họ là, thiếu chuyên gia công nghệ lẫn chuyên gia nội dung để hướng dẫn, đào tạo, cũng như không có một mô hình chuẩn để tham khảo, áp dụng.

Để giải quyết câu chuyện này, dưới góc độ nghiên cứu và đào tạo, chúng tôi nêu một số gợi ý:

1- Nhà nước đặt hàng cơ sở đào tạo các đề tài nghiên cứu về chuyển đổi số báo chí. Việc nghiên cứu chuyển đổi số trong lĩnh vực báo chí đòi hỏi được đầu tư về nhân lực nghiên cứu và kinh phí nghiên cứu. Cơ sở chính trị, pháp lý cho chuyển đổi số trong lĩnh vực báo chí là "Chương trình chuyển đổi số quốc gia đến năm 2025, định hướng đến năm 2030" được Chính phủ ban hành ngày 3/6/2020. Nhưng để ứng dụng được trong hoạt động báo chí, cần có những khảo sát thực tiễn chuyển đổi số báo chí của các cơ quan báo chí lớn trên thế giới, như New York Times, hay Washington Post, Hãng thông tấn Tân Hoa Xã của Trung Quốc, hãng thông tấn Yonhap của Hàn Quốc…; cần có liên kết nghiên cứu đa chiều, đa ngành giữa cơ sở đào tạo với các doanh nghiệp công nghệ và các cơ quan báo chí. Nhà nước phải tạo cơ chế để có những nghiên cứu cấp Quốc gia, cấp Nhà nước, mà kết quả nghiên cứu đủ tầm để trở thành cơ sở hoạch định chiến lược và chính sách chuyển đổi số báo chí. Những nghiên cứu nhỏ lẻ của các cá nhân, các đơn vị về chuyển đổi số báo chí hiện nay chỉ có tác dụng mở rộng tầm nhìn vi mô, tính ứng dụng vĩ mô rất hạn hẹp.

2- Cơ quan báo chí đặt hàng cơ sở đào tạo báo chí. Thứ nhất là đặt hàng nghiên cứu chuyên sâu (case study) và tư vấn mô hình chuyển đổi số cho chính cơ quan. Thứ hai là đặt hàng nhân lực chất lượng cao. Thứ ba là đặt hàng bồi dưỡng nhân lực tại chỗ cho cơ quan theo định kỳ nếu cơ quan báo chí có đủ nguồn kinh phí và chấp nhận chi trả.

3- Các cơ sở đào tạo chủ động nghiên cứu thay đổi nội dung chương trình đào tạo. Nói như Bộ trưởng Bộ Thông tin và Truyền thông Nguyễn Mạnh Hùng tại Hội nghị tổng kết công tác năm 2020 và triển khai nhiệm vụ năm 2021 của ngành TT&TT, "Nếu vẫn tiếp tục là đưa tin ai, ở đâu, làm gì, khi nào, thì báo chí vẫn như cách đây hàng trăm năm”. Báo chí đang có sự di chuyển vào thế giới số thì tất yếu đào tạo báo chí cũng phải dịch chuyển từ mô hình cũ sang mô hình chuyển đổi số. Nghĩa là, thay đổi từ nội dung lẫn phương thức đào tạo. Việc phân chia đào tạo chuyên ngành sâu theo loại hình báo chí: báo in, báo phát thanh, báo truyền hình, báo mạng điện tử đã khá lạc hậu. Giờ đây, chỉ có một chuyên ngành duy nhất, là chuyên ngành báo chí hội tụ. Gọi như vậy để bao gồm cả báo chí đa phương tiện, báo chí đa nền tảng và các dạng thức báo chí mới trên môi trường mạng. Đồng nghĩa, đào tạo báo chí phải dịch chuyển sang kỹ năng nhà báo đa phương tiện, với những nội dung đào tạo như đã trình bày ở bảng phía trên. Không chỉ đơn thuần là đào tạo đặc thù loại hình, hay hệ thống thể loại báo chí, mà giờ đây, cần tập trung đào tạo về thích ứng công nghệ và nội dung sáng tạo trên môi trường truyền thông số. Tất nhiên, đi đôi với đổi mới nội dung và phương pháp đào tạo, chính các giảng viên cũng phải nỗ lực thay đổi năng lực và kiến thức đào tạo báo chí chuyển đổi số.

4- Cơ sở đào tạo báo chí đặt hàng cơ quan báo chí. Cơ quan báo chí chính là khách hàng tiêu thụ sản phẩm đào tạo của các trường đào tạo báo chí. Nhưng chính các cơ quan báo chí mới là thực tiễn sinh động nhất cho chuyển đổi số báo chí. Nhà trường không thể đào tạo lý thuyết suông, mà phải gắn với những mô hình chuyển đổi số chuẩn để người học có cơ hội thực hành và trải nghiệm. Cơ sở đào tạo báo chí còn phải đặt hàng những nhà báo chuyên gia tham gia công tác giảng dạy, bồi dưỡng thường xuyên.

Tóm lại, chuyển đổi số đang dẫn dắt báo chí khai phá những tiềm năng truyền thông siêu lớn dựa trên nền tảng công nghệ tân tiến và năng lực sáng tạo vô tận của con người. Nói như nhà báo Lê Quốc Minh, Tổng biên tập báo Nhân Dân, “Trái với suy nghĩ của nhiều người, chuyển đổi số không phải là câu chuyện về công nghệ mà chính là về con người. Mua sắm thiết bị hay công nghệ hiện đại thì không phải là chuyện khó, mà khả năng thích nghi với một tương lai thiên về digital của mỗi cơ quan tùy thuộc vào việc phát triển một thế hệ những kỹ năng mới, thu hẹp khoảng cách cung cầu về nhân lực chất lượng cao, khai phá tiềm năng của chính mình và những người khác để vượt qua mọi thử thách”[2]. Cho nên, câu chuyện về đào tạo nhân lực cho chuyển đổi số báo chí phải được coi là trọng tâm và cấp thiết trong giai đoạn hiện nay.